BILANS AZOTU BRUTTO AGROŚRODOWISKOWY WSKAŹNIK ODDZIAŁYWANIA ROLNICTWA NA ŚRODOWISKO

 Wstęp

Rolnictwo, tak jak wiele innych gałęzi gospodarki, ulega ciągłym przemianom ekonomicznym i strukturalnym, które inicjują procesy dostosowawcze do zmie­niających się warunków gospodarowania. Każda gwałtowna zmiana wymusza po­dejmowanie decyzji i działań przywracających pożądany stan swoistej równowagi ekonomicznej (Józwiak 2013). Zmiany te oddziałują także na poziom intensywności i strukturę produkcji rolniczej oraz na stan środowiska. Taka sytuacja miała miej­sce na początku lat 90., w czasie tzw. transformacji ustrojowej, następnie po roku 2002 wraz z rozpoczęciem funkcjonowania Specjalnego Przedakcesyjnego Progra­mu na Rzecz Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich (SAPARD; ang. Special Accession Programme for Agriculture and Rural Development), a także po uzyska­niu przez Polskę członkostwa we Wspólnocie Europejskiej (WE) (Bułkowska 2011, Chmurzyńska 2011). Przystąpienie Polski do WE postawiło nowe wyzwania przed ochroną środowiska na obszarach wiejskich dotyczących prawidłowego prowadze­nia działalności produkcyjnej (Oszmiańska i Mielcarek 2006). Zasady Wspólnej Po­lityki Rolnej (WPR; ang. Common Agricultural Policy) i powszechnie akceptowane priorytety rozwoju, takie jak: zrównoważony rozwój, konkurencyjność, ogranicze­nie emisji i zmniejszenie pochodzących z rolnictwa zagrożeń dla środowiska, są wyznacznikami nowego spojrzenia na problemy szeroko pojętej gospodarki nawo­zowej.

We współczesnym rolnictwie postindustrialnym coraz większego znaczenia nabierają jego funkcje użyteczności społecznej (będące odzwierciedleniem relacji zachodzących pomiędzy wartością środowiska, jako dobra publicznego, a warto­ścią prowadzonej w tym środowisku produkcji rolniczej) (Fotyma i in. 2010, Zegar 2014). Wynika to z faktu znaczącej ingerencji człowieka w naturalny obieg skład­ników pokarmowych, co stwarza potencjalne zagrożenia dla równowagi ekosyste­mów. O całkowicie zamkniętym obiegu można mówić tylko w naturalnych eko­systemach, z których nie zbiera się żadnej masy roślinnej. W rolnictwie ubytek składników nawozowych zabieranych z pola wraz z plonami roślin musi być wy­równany w dostarczanych nawozach naturalnych i mineralnych. W celu zachowania tej równowagi konieczna jest optymalizacja wykorzystania składników pokarmo­wych w gospodarstwie, co oznacza rozeznanie i kontrolę ich dopływu oraz odpływu (Davis 1996). Efekty prowadzonej działalności rolniczej ujawniają się w mierzalny sposób w zmianie wskaźników żyzności gleby oraz w składzie wód gruntowych czy jakości powietrza, wywierając tym samym wpływ na zmiany efektywności środowi­skowej będącej ważnym wyznacznikiem konkurencyjności (Bieńkowski i in. 2013). Takie podejście przyczyniło się do upowszechnienia koncepcji rolnictwa zrównowa­żonego. W szerszym ujęciu jest ona również określana jako ekorozwój czy rozwój trwały (Duer i Fotyma 1995). Jak twierdzi Zegar (2014), trzeba jednak rozróżniać pojęcie rolnictwa zrównoważonego, w ujęciu statycznym opisujące pewien stan, od pojęcia zrównoważonego rozwoju rolnictwa, w którym chodzi o postęp i dynamikęzmian w pożądanym kierunku. Realizację koncepcji rozwoju trwałego można rozpa­trywać zarówno w ujęciu globalnym (kraj, region), jak i w odniesieniu do pojedyn­czego gospodarstwa lub nawet pola uprawnego. Zgodnie z nią osiąganie dochodu rolniczego w gospodarstwach porównywalnego z dochodami innych grup zawodo­wych powinno odbywać się przy zachowaniu walorów środowiska przyrodniczego dla przyszłych pokoleń (Vereijken 1997, Baum 2006).

Cele dotyczące ograniczenia zagrożeń środowiskowych powodowanych przez rolnictwo, z podkreśleniem jego funkcji użyteczności społecznej (Zegar 2014), zna­lazły także wyraz w regulacjach prawnych, takich jak: Agenda 2000, dyrektywa azotanowa (dyrektywa 91/676/EEC) dotycząca głównie obszarów szczególnie na­rażonych na zanieczyszczenia związkami azotu pochodzącymi ze źródeł rolniczych (OSN) (Dobre praktyki... 2015), Ustawa o nawozach i nawożeniu (Dz.U. nr 147, poz. 1033, 2007)) oraz Zasada wzajemnej zgodności (cross-compliance) (2012) – w zakresie dotyczącym dobrostanu i zdrowia zwierząt, bezpieczeństwa pasz i żyw­ności, przechowywania i stosowania nawozów naturalnych (w Obszarach A, B i C). Wprowadzane sukcesywnie przez ustawodawstwo krajowe regulacje bezpośrednio nie ograniczają intensyfikacji produkcji, ale nakazują uwzględniać ochronę zasobów naturalnych środowiska.

Środowiskowe skutki intensywnej produkcji rolniczej ujawniają się w mierzalny sposób w zmianie wskaźników żyzności gleby oraz w składzie wód gruntowych czy jakości powietrza (Sapek i in. 1998, Fotyma i in. 2009a). Do oceny oddziaływa­nia rolnictwa na środowisko stosowane są różne metody i modele w zależności od poziomu zastosowania i potrzeb odbiorców. Na poziomie gospodarstw należy wy­mienić m.in. Model Oceny Stopnia Zrównoważenia (RISE; ang. Response-Inducing Sustainability Evaluation) (Häni i in. 2003, Boller i in. 2004), a w szerokim ujęciu globalnym, w tym głównie ekonomicznym, Sektorowy Model Częściowej Równo­wagi Oceny Wspólnej Polityki Rolnej (CAPRI; ang. Common Agricultural Policy Regionalised Impact Analysis) (Britz i Witzke 2014).

W Polsce od wielu lat jedną z metod służących do oceny potencjalnego stanu zagrożenia środowiska jako skutku oddziaływania działalności rolniczej są bilanse składników nawozowych, w tym azotu i fosforu, jako głównych biogenów (Kopiński2006a, Kopiński i Tujaka 2009, Pastuszak i in. 2014). Wynika to z faktu, że związ­ki tych pierwiastków (biogeny) mogą przemieszczać się do wód gruntowych i po­wierzchniowych oraz w przypadku azotu – ulatniać do atmosfery, stanowiąc poten­cjalne zagrożenia środowiskowe (OECD 2004 i 2006). Ich salda świadczą o popraw­ności prowadzonej gospodarki składnikami nawozowymi i w wielu krajach są one jednymi ze wskaźników agrośrodowiskowych, obok zużycia chemicznych środków ochrony roślin oraz energii, stosowanych i wymaganych m.in. przez Europejski Urząd Statystyczny (Eurostat) i Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD; ang. Organisation for Economic Cooperation and Development). Wyniki bilansów składników nawozowych informują o ewentualnym wpływie wykazanych nadwyżek na glebę, wody gruntowe i powietrze (Hansen 2000, Faber 2001, OECD2006), a jednocześnie umożliwiają śledzenie ich przepływu w środowisku w czasie procesu produkcji rolniczej (Oenema 1999, Parris 2007, Leip i in. 2011). Polska, jako członek Unii Europejskiej (UE; ang. European Union) i OECD, jest zobligowa­na do prowadzenia prac i analiz umożliwiających sporządzanie bilansu azotu brutto noszącego do roku 2003 nazwę „na powierzchni pola” (ang. soil surface nitrogen balance).

Przyjęcie i stosowanie ujednoliconej metody bilansu azotu brutto, określanego od 2011 r. także budżetem azotu brutto (Kremer 2013), umożliwia dokonywanie ocen i porównań poprawności gospodarowania tym składnikiem oraz określenie skali po­tencjalnego odziaływania działalności rolniczej na środowisko w ujęciu globalnym w skali krajów, zlewni, regionów, miejscowości i poszczególnych gospodarstw oraz pól uprawnych (OECD 2004).

Rolnictwo polskie po akcesji do struktur UE zaczęło funkcjonować w ramach Wspólnej Polityki Rolnej. Jednak, jak twierdzi Poczta (2010), mimo wielu pozy­tywnych zmian w ujęciu sektorowym nie nastąpiła zasadnicza poprawa w zakresie wykorzystania zasobów czynników produkcji i ich nakładów. Warunki kreowane przez WPR stanowiły impuls do przemian strukturalnych, a pośrednim ich skut­kiem jest nasilenie się procesów specjalizacji, koncentracji i polaryzacji produkcji (Ziętara 2005, Kopiński 2013, 2014 i 2015b). Intensywność stosowanych technolo­gii produkcji, obok uwarunkowań przyrodniczych i organizacyjno-ekonomicznych, jest jedną z cech, które różnicują polskie rolnictwo (Krasowicz i Harasim 1998, Kopiński i Krasowicz 2010, Kopiński i Matyka 2016). Z jednej strony funkcjonuje niskonakładowe rolnictwo tradycyjne, w tym prowadzone na tzw. obszarach pro­blemowych (Musiał 2013), z drugiej strony rolnictwo intensywne – wysokotowaro­we, zaawansowane technologicznie, utrzymujące i zwiększające konkurencyjność (Bułkowska 2011, Nosecka i in. 2011). Saldo bilansu azotu brutto jako pochod­na zmian poziomu intensywności i efektywności produkcji rolniczej, mierzonej poziomem nawożenia mineralnego, wielkością obsady zwierząt i plonami roślin, może być bardzo dobrym wskaźnikiem odzwierciedlającym zmiany, jakie zachodzą w polskim rolnictwie, szczególnie w kontekście oddziaływań środowiskowych

Spis treści